Skąd ta cała agresja?

-->

Sięgając po tę książkę zajrzałem najpierw do zakładki z opisem sylwetki autora. „Prof. dr. nauk medycznych, neurobiolog, lekarz, psychiatra i psychoterapeuta” uznany również za jednego z najbardziej wpływowych intelektualistów obszaru niemieckojęzycznego. Ok, pomyślałem – zapowiada się ciekawa lektura. Zwłaszcza, że kilka przekartkowanych stron wskazywało na psychologiczne rozumienie mechanizmów agresji. No i wielka niespodzianka!

Autor jest zapewne specjalistą od mózgu i ludzkiej psyche, ale też jest świetnym antropologiem kulturowym, socjologiem i literatem. Lektura tej pozycji jest więc niezwykłą podróżą zarówno po historii naszego gatunku, jak i po zagadkowych wciąż i tajemniczych terytoriach naszego umysłu.

Najciekawsze tezy jakie stawia Bauer można sprowadzić do kilku wątków:

·    Człowiek jest z natury przede wszystkim istotą przyjazną (nie występuje u niego żadna spontaniczna potrzeba przemocy czy brutalności), istotą motywowaną potrzebą społecznej akceptacji – dąży do przynależności, kooperacji, zaufania i sprawiedliwości w grupie (stąd silna awersja do nierówności).

·    Agresja nie jest naturalną motywacją (popędem), czy jedną z naszych „potrzeb”, ale neurobiologicznym programem reaktywnym – uruchamianym w sytuacjach zagrożenia i umożliwiającym wzorcowe reakcję na nie by uporać się z niebezpieczeństwem (usunąć zagrożenie).  

·    Z perspektywy mózgu odmowa akceptacji społecznej powoduje „obniżenie poziomu neromediatorów ważnych dla utrzymania dobrostanu jednostki”. Traktowanie kogoś niesprawiedliwie narusza neurobiologiczną „granicę bólu” i powoduje agresję (aktywowane są wówczas ośrodki wstrętu). Jeśli jednostka nie może zareagować agresją, to zareaguje wycofaniem, autoagresją lub depresją. Łańcuch zależności wygląda tu w uproszczeniu następująco: BÓL lub ZAGROŻENIE --> STRACH i ODRAZA --> STRES, POBUDZENIE --> DZIAŁANIE AGRESYWNE.

·    Największy „ból” powodują: DYSKRYMINACJA, ODRZUCENIE, ODTRĄCENIE, UPOKORZENIE, LEKCEWAŻENIE. Zerwanie więzi społecznych ewolucyjnie oznaczało śmierć jednostki. W sytuacjach jak powyżej powstaje najsilniejsza reakcja agresywna.

·    Agresja może być sygnałem i pełnić funkcję komunikacyjną (konstruktywną), tam gdzie jednak kończy się komunikacja pojawia się przemoc.

·    Poza agresją bezpośrednio przejawianą istnieje agresja przeniesiona i odroczona – często trudno wówczas zidentyfikować jej pierwotne źródło.

·    Kultury łowiecko-zbierackie posiadały cechę egalitaryzmu i sprawiedliwego podziału dóbr, ważne cywilizacyjnie przechodzenie do osiadłego trybu życia (ok. 13000-10000 tys. l. pn.e.) wywarło znaczący wpływ na ludzką agresję. Uprawa roli i hodowle zwierząt przyczyniły się do dewastacji natury (szczególnie przez masowe wycinanie drzew), co doprowadzało do coraz ostrzejszych konfliktów społecznych.

·    Niedobór zasobów, konieczność pracy na roli, pojawienie się specjalizacji i własności zwiększały zazdrość, zawiść i agresję (pojawiły się też ostra podziały „swoi – obcy” i dehumanizacja tych „innych”). Człowiek powoli zaczynał się stawać „towarem” na rynku pracy. Zwiększała się potrzeba utrzymywania władzy ludzi nad ludźmi. Turbokapitalizm poprzez utrwalanie nierówności (także w dostępie do szans życiowych), uzależnianie wartości jednostki od jej „użyteczności”, czy kult wydajności wzmacnia postawy agresywne.

J. Bauer nie udziela wskazówek, nie przedstawia recept ani gotowych rozwiązań na problem agresji (choć zachęca do zwrócenia uwagi na kwestię edukacji). Przede wszystkich chce ją zdemitologizować – podkreślić, że nie jest to żadna „naturalna skłonność”, która drzemie w człowieku, dyspozycja na jaką nie mamy wpływu i która - w pewnym sensie - może usprawiedliwiać wiele zachowań. Nierówność, Bieda, dyskryminacja, szykanowanie, odrzucenie to jak się okazuje czynniki silnie korelujące z agresją. Redukcja lub minimalizacja każdego z tych czynników wymaga wielu środków i szerokich działań. Zawsze jednak warto rozumieć przyczyny, jeśli chcemy eliminować skutki,

Granica Bólu. O źródłach agresji i przemocy; Joachim Bauer, Wyd. Dobra Literatura, Słupsk 2013

x