Obrazy w strumieniu.

„Gdy nasz ośrodkowy układ nerwowy zostaje przedłużony i obnażony, musimy go porazić, gdyż w przeciwnym razie umrzemy.
[…] Życie podprogowe, zarówno prywatne, jak i społeczne, zostało wydźwignięte do poziomu pełnego pola widzenia, a „świadomość społeczna” została nam przedstawiona jako coś, co wywołuje poczucie winy”. 

Marshall McLuhan, „Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka”.

Podczas pewnej dyskusji, w jakiej miałem przyjemność brać ostatnio udział przypomniała mi się pewna myśl McLuhana zawarta w jego książce „Zrozumieć media…“. Ponieważ tematem rozmowy były nowe media (np. internet a media drukowane, zyskujące na popularności tablety, kierunki rozwoju nowych środków przekazu itp.) pomyślałem o rozdziale, w którym McLuhan porównuje nasz stosunek do mediów z historią mitycznego Narcyza.

Narcyza, pochylonego nad powierzchnią srebrzystego źródła urzeka jego własne odbicie. Ulega temu widokowi i zakochuje się w obrazie samego siebie. Pragnie dotknąć i objąć dostrzeżoną postać, ale zdaje sobie sprawę, że to jedynie obraz jego osoby. Pomimo to, nadal wpatruje się w zachwycający widok. Towarzyszy temu przyjemność połączona z żalem i cierpieniem.

Echo i Narcyz, John William Waterhouse

Wg McLuhana mit ten jest uniwersalną metaforą oddającą nasz stosunek do własnych wytworów – zwłaszcza tych, w którym widzimy cząstkę siebie samych. Dookreśla to pojęciem „samoamputacja” – oto następuje odcięcie i wyrzucenie na zewnątrz jakiejś części siebie, części która wtórnie staje się przedmiotem uwielbienia i perwersyjnej kontemplacji.

Narcyz nie zakochuje się w sobie samym ponieważ początkowo nie wie, kogo tak naprawdę odzwierciedla postać w lustrze wody. Widzi doskonale pięknego nieznajomego i dopiero gdy chce go pochwycić dociera do niego, że to on sam. Celowa intencja przechodzi w ekspresję a ta z kolei może być traktowana jako celowa próba komunikacji (por. L. Kołakowski, „Kultura i fetysze”). Narcyz uzyskuje nową „świadomość medialną”. Jeśli dotychczas potrafił komunikować innym swoje potrzeby - lub ich brak (odrzucanie zalotów nimf, w tym Echo - tej, która kochała go najbardziej), to teraz odkrywa kolejny wymiar komunikacji jako potrzeby przywrócenia jedności z sobą samym (zachowania spójności), która pojawia się automatycznie po akcie przypadkowej eksterioryzacji.

Narcyz – wcześniej świetny łowca i myśliwy zaprzestaje polowań, które były jego głównym celem i sensem jego codzienności. Spaceruje bez celu po lesie, poleguje na trawie by raz po raz wrócić nad brzeg strumienia i móc obcować z tym co doskonałe a zarazem nieuchwytne. Popada w odrętwienie, bezwład, apatię, niechęć i lenistwo. Następuje inercja – zupełna rezygnacja z celów, całkowite poddanie się biegowi zdarzeń. Bez-czynność Narcyza prowadzi go w końcu do śmierci. Umiera wpatrzony tęsknie w jedyny, dostępny mu środek przekazu. Przedmiot i podmiot tego u-rzeczenia stają się tożsame – zgodnie z treścią mitu Narcyz zamienia się po śmierci w kwiat rosnący nad brzegiem strumienia.

W interpretacji Oscara Wilde’a temat staje się antymitem. Narcyz (Dorian Gray) odkrywający idealizującą naturę medium nabiera nieuzasadnionej pewności siebie. Ślady nieudanych relacji z innymi (losy Sibyl Vane nawiązują w tym przypadku do Echo) utrwalane są w medium – postępująca szpetność obrazu idzie w parze z gradacją hedonizmu i pogłębiającą się demoralizacją podmiotu.

Dekadencja, apatia, melancholia, etyczna inercja – skutek w przypadku Narcyza – tu stają się przyczyną rozpadu. O ile w przypadku Narcyza gradacji podlega pogodzenie z faktem nieosiągalnej doskonałości, o tyle jego wilde’owski odpowiednik stopniowo odsuwa od siebie możliwość jakiejkolwiek negocjacji – niszczy w końcu portret by zachować wolność – a właściwie uciec od utrwalonej w obrazie/medium przeszłości.

W obu jednak przypadkach mcluhanowska „samoamputacja” medialna konsekwentnie prowadzi do autodestrukcji, różnice widoczne są jedynie w kierunku postępującej degradacji. Odrętwienie i bezwładność mogą stanowić początek lub punkt krańcowy w procesie medialnej estetyzacji (wydaje się, że Darren Aronofsky w „Requiem dla snu” być może nie do końca celowo?, ale bardzo sprawnie pokazał dialektyczność obu tych procesów).

Współczesne środowisko mediowe, w którym się na co dzień zanurza ich użytkownik odczytywać można jako aktualną wersję mitu o Narcyzie (wielość ekranów - luster, strumieniowość przepływu informacji, pozostawanie w quasi-kontakcie, przypisana łowieckiej naturze mobilność…).

Pochylając się nad strumieniem wpisów, tweetów, ruchomych obrazów, przepływających wokół danych i informacji odbiorca zachowuje świadomość, że woda w źródle jest mętna a to co widzi stanowi mocno zniekształcone odbicie jego samego. Sądzi więc – z naiwnością Doriana Graya - że ilość brudu i zanieczyszczeń, które tam ogląda pozwoli uchronić przyjemny stan samozadowolenia (skoro widać to na zewnątrz, to podmiot pozostaje doskonały). Kiedy jednak dostrzega tam czasem coś, co wyda mu się wartościowe i chce to pochwycić, lub stać się stroną czynną, następuje ocknięcie – zdaje sobie sprawę, że to jedynie projekcje na jego temat a to co najciekawsze wydarzyło się już w przeszłości i choć niby-utrwalone to jednak staje się na zawsze nieosiągalne.

Zastępuje więc coraz częściej tradycyjne kontakty z innymi (syndrom Echo) przeglądaniem się w samemu sobie. I chociaż to nie on prawdziwy – o czym wciąż chce pamiętać -  to coraz bardziej popada w odrętwienie zahipnotyzowany wirtualną iluzją.

Tak na marginesie: tzw. nowe media nie wnoszą żadnej pozytywnej zmiany jakościowej w nasze życie, nie mogą też istotnie przyczynić się do jakkolwiek rozumianego„postępu”. To fakt, że za ich pomocą może być mobilizowana i wykorzystywana przez krótką chwilę społeczna energia, jednak naturalny dla nich narkotyczny stan uchwycony w micie o Narcyzie znosi i równoważy wszelkie przejawy chwilowej euforii i pozornego „poczucia mocy”.

Bilans wychodzi na zero.